Door: Phia Damsma

Mechanisch QWERTY toetsenbord

Hoe ziet een toetsenbord er uit? Wat is een muis? Wat bedoelen ze met een muis-klik? Waar komt eigenlijk het geluid van de computer precies vandaan? Jonge kinderen zijn van nature nieuwsgierig, ook rondom technologie, en de terminologie die daar bij hoort. Blinde leerlingen kunnen geen computer muis gebruiken omdat ze de cursor op het scherm niet gericht kunnen navigeren. Toch wilde een jonge blinde leerling graag weten wat nou ‘die muis’ was waar zijn vriendjes het over hadden. Geconcentreerd volgden zijn vingers de kabel van de muis naar de computer (voorloper van draadloze muis!), en bracht zijn oor eerst naar het toetsenbord (kwam daar het geluid vandaan?) en toen naar de speakers van de computer. Dergelijk ‘ondernemend’ gedrag is zeer nuttig en moet waar mogelijk worden aangemoedigd en ondersteund.

Het is belangrijk dat kinderen met een visuele beperking verschillende technologische hulpmiddelen op hun gemak kunnen verkennen. Als je blind bent, dan heb je geen direct visueel overzicht van al die toetsen op een toetsenbord, hoe die in rijen zijn gerangschikt, en dat sommige groter zijn dan andere. Geef kinderen met een visuele beperking bij voorkeur de gelegenheid om zich actief, via tactiele input een beeld te vormen. Dit kan bijvoorbeeld via een los toetsenbord, waarmee ze in elk geval kunnen ontdekken hoe de toetsen aanvoelen, hoeveel het er zijn, dat je ze kunt indrukken, en wat voor mechanisch geluid dat maakt.

Typen en Sneltoetsen

Een toetsenbord is natuurlijk niet zomaar een object. Het is een interface waarmee je iets op de computer kunt laten gebeuren. De meeste mensen beschouwen een toetsenbord alleen als hulpmiddel om mee te typen en voor tekstbewerking. Echter, voor iemand met een visuele beperking vormt het standaard toetsenbord niet alleen een middel om te schrijven: (snel)toetsen kunnen ook worden gebruikt om de spraak/schermuitlees software te bedienen. Sneltoetsen zijn vergelijkbaar met de toetsen combinaties Ctrl-A, Ctrl-C en Ctrl-V, die veel computeraars gebruiken om snel een heel stuk tekst te selecteren, kopiëren en plakken. Blinde gebruikers van JAWS screen reading software gebruiken bijvoorbeeld de sneltoets Insert-F7 om een lijst op te roepen met alle links op een webpagina. De Enter-toets gebruik je dan om de link te volgen, en de Tab-toets om naar een volgende link te springen. Een blogpost op de ‘Paths to Technology’ website van Perkins School for the Blind in Amerika beschrijft waarom het aanleren van sneltoetsen ook voor slechtziende leerlingen van belang is.

 

Soorten toetsenbord en toetsen

Er wordt vaak gedacht dat op mensen die blind zijn een toetsenbord gebruiken met brailletekens op de toetsen, maar op een enkele uitzondering na, is dit niet het geval. De meningen zijn verdeeld over hoe het leren localiseren en identificeren van de toetsen door leerlingen met een visuele beperking het beste kan worden ondersteund*. Tactiele stickers op de toetsen kunnen helpen, maar dit soort labels kunnen de leerling op een gegeven moment ook in de weg gaan zitten en belemmeren in het automatisch en direct vinden van de toetsen zonder eerst te voelen. Je vingers en handen moeten als vanzelf rechtstreeks de weg naar elke toets vinden. Dit is een essentiële vaardigheid die alleen na veel oefening en herhaling tot stand kan komen.

Is het je overigens ooit opgevallen dat er op elk standaard QWERTY toetsenbord twee toetsen zijn met een liggend, voelbaar streepje? Die streepjes op de F en de J zijn handig als je een visuele beperking hebt, maar vinden hun oorsprong in de eerste typemachines, om secretaresses te helpen om snel hun vingers (terug) in de juiste positie te krijgen. Bij de basisvingerzetting staat de linker wijsvinger op de F en de rechter wijsvinger op de J. De zogenoemde ‘Basis rij’ is “ASDF” voor de linkerhand en “JKL” voor de rechterhand. In principe kun je vanuit deze uitgangspositie alle toetsen bedienen en met tien vingers typen. Afgezien van de twee kleine tactiele merkjes, suggereert onderzoek* dat blinde leerlingen zich ook kunnen oriënteren via de rijen toetsen, de randen van het toetsenbord zelf, en de positie van bepaalde toetsen ten opzichte van elkaar. Zo kunnen ze hun vingers feilloos de weg laten vinden door het landschap van het toetsenbord.

Voor slechtziende leerlingen zijn grootlettertoetsenborden geschikt. De toetsen zelf zijn ook iets groter dan gebruikelijk. Je kunt ook grootletter stickers met goed contrast op de toetsen van een bestaand standaard toetsenbord plakken. Voor jonge slechtziende leerlingen zijn er ook ‘kleurgecodeerde’ toetsenborden waarbij groepen toetsen verschillende, felle kleuren hebben en daardoor makkelijker te onderscheiden zijn. Het toetsenbord ziet er extra aantrekkelijk door uit, en het aantal toetsen is vaak beperkt voor beginners. Voorbeelden zijn het ‘Myboard’ toetsenbord of het Clevi toetsenbord.

Leren typen – op welke leeftijd?

Er is geen eensluidend advies over wat de ideale leeftijd zou zijn om met een toetsenbord te beginnen te werken. Voordat je als kind in het algemeen op de ‘officiële’ manier een toetsenbord kunt gebruiken moeten je handen groot genoeg zijn, omdat je anders vanuit de basisrij niet ver genoeg kunt reiken; je moet voldoende kracht in je vingers hebben, en bepaalde motorische en vingervaardigheden hebben, bijvoorbeeld om je vingers afzonderlijk van elkaar te kunnen gebruiken. Kinderen met een visuele beperking moeten daarnaast ook de luistervaardigheid, aandacht en een zeker geduld hebben om met een screen reader te kunnen werken, sneltoetsen kunnen leren en (dus) in staat zijn om de positie van de toetsen te onthouden. Het zal per kind verschillend wanneer hij of zij toe is aan formele type lessen, en dit kan vaak het beste door een gespecialiseerde leerkracht worden begeleid.

 

Een goede voorbereiding is het halve werk

Ook hier geldt weer dat het goed is om jonge kinderen in elk geval al vertrouwd te maken met officiële terminologie rondom een toetsenbord en met het toetsenbord zelf. Het is handig als een kind al een beetje een overzicht heeft van het toetsenbord, de vorm van de toetsen, rijen, rangschikking en functie van sommige toetsen leert voordat er met serieuze lessen wordt begonnen. Simpele, leuke interactie met de computer, waarbij je toetsen in mag drukken op een toetsenbord dat wél is verbonden met de computer, maakt dat kinderen echte computer interactie via het toetsenbord kunnen ervaren, er plezier in krijgen en niet bang zijn om met technologie aan de slag te gaan. Helaas zijn veel volwassenen dan meteen bang dat er iets ‘fout’ zal gaan en dat belangrijke computer bestanden zomaar per ongeluk worden gewist als het kind een verkeerde toets indrukt. Al is de kans hierop klein, de angst hiervoor kan het kind bevreesd maken om iets op de computer te doen.

‘Ballyland’ is het enige software programma ter wereld dat speciaal is ontwikkeld voor kleuters en jonge kinderen die blind of slechtziend zijn om spelenderwijs een toetsenbord te gebruiken voor interactie met een PC of Mac. Ze kunnen alle toetsen veilig indrukken zonder dat er iets mis kan gaan, want dan hoor je alleen een geluid of een liedje. Deze software is niet bedoeld om echt mee te leren typen, maar  biedt daadwerkelijk de gelegenheid om actief en onbevreesd het toetsenbord te verkennen. Het programma leert kinderen met een visuele beperking daarnaast ook specifieke vaardigheden. Zo worden vijf belangrijke toetsen voor toekomstig gebruik met een screen reader één voor één in leuke spelletjes geïntroduceerd. En kinderen kunnen op het toetsenbord ook proefondervindelijk een bepaalde structuur ontdekken aan de hand van de geluiden. Onder alle nummertoetsen zitten bijvoorbeeld instrumenten, alle Functie toetsen produceren menselijke geluiden en het indrukken van de letters levert geluiden van in en rond het huis op, zoals een klok, een auto, … een stofzuiger. Ook nuttig: als je twee toetsen met hetzelfde geluid ontdekt, dan heb je twee toetsen met identieke functie gevonden (bijvoorbeeld ‘Alt’ komt twee keer op het toetsenbord voor). Ook al is het programma in het Engels, de geluiden, melodietjes en leermogelijkheden zijn universeel. Dit programma wordt in de praktijk ook gebruikt om anderstalige kinderen Engelse woordjes te leren, want je kunt na elk geluidseffect een kinderstem in het Engels laten vertellen welk geluid dat was. Dit software programma werkt voor slechtziende kinderen extra goed in combinatie met het gekleurde Chester Creek ‘LearningBoard’ toetsenbord.

 

“Virtueel” toetsenbord op touch screen tablets

Touch tablets hebben een ingebouwd toetsenbord om op te typen. Op het toetsenbord dat op het touchscreen verschijnt kun je geen toetsen voelen. Je bent dus aangewezen op de audio feedback die je van VoiceOver krijgt als je vingers op de ‘virtuele toetsen’ komen. Op een iPhone of iPad vind je in Instellingen – Algemeen – Toegankelijkheid – VoiceOver – Typestijl drie verschillende methodes om uit te kiezen: Normaal typen, Blind typen en Directe aanraking. Je kunt deze methodes ook selecteren via de Rotor optie ‘Typemethode’. Op de hulppagina van Apple kun je meer lezen over de verschillende Typemethodes op een iDevice. Op de webpagina “Alle geheimen over het virtuele toetsenbord en voiceover” geeft AppWijzer een handige beschrijving.

Er is veel te zeggen voor de gedachte dat je eerst moet leren typen op een mechanisch toetsenbord om snel en vaardig te kunnen typen op zo’n virtueel toetsenbord. Dan ben je namelijk al vertrouwd met de lay-out en positie van de toetsen. Bovendien, ondanks dat ze goed kunnen typen op het virtuele toetsenbord, geven de meeste mensen voor taken waarbij uitgebreid typen en tekstverwerken nodig is vaak de voorkeur aan een extern toetsenbord dat (draadloos, via bluetooth) met de tablet kan worden verbonden.

 

Type lessen

Er bestaan verschillende type cursussen om leerlingen met een visuele beperking te leren blind typen met tien vingers. Voor jonge Nederlandstalige kinderen zijn Engelstalige type programma’s vanwege spelling en taalvaardigheid vanzelfsprekend minder geschikt.

Nederlandstalige type cursussen voor kinderen met een visuele beperking:

• EduVIP typetraining, een programma om toetsenbordvaardig te worden, ontwikkeld voor blinde en slechtziende leerlingen.
• Bartiméus heeft voor kinderen een online typetraining [meer info?!]

Nederlands/Vlaamstalige type cursus voor oudere leerlingen:

• TYPY , een gratis online cursus om te leren typen voor mensen met een visuele beperking

Engelstalige type cursussen voor jonge leerlingen

• The Royal National Institute of Blind People (RNIB) bespreekt Text Type 2 en Azabat,

Engelstalige type programma’s voor oudere leerlingen:

• Talking Typer (American Printing House for the Blind)
• Typio
• Typeability, werkt alleen met de JAWS screenreader

 

*Damsma, P., & Pagliano, P. (2014). Young children who are congenitally blind’s use of the QWERTY keyboard: a critical survey of the literature. Journal of the South Pacific Educators in Vision Impairment, 7 (1), 29-36.